کلمه کاروانسرا ترکیبی از دو واژه پهلوی کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهی سفر میکنند و سرای، به معنی خانه و مکان است.
کاروانسراها به جاماندگان عصری هستند که هنوز پای هتل، ویلا، متل و مسافرخانه به زندگی مردم باز نشده بود. بنابراین، این محل، بنایی بود که از کاروان ها در مدت استراحت شان پذیرایی می کرد.
کاروانسراها به طور کلی به دو دستهٔ اصلی تقسیم می شدند: کاروانسراهای درون شهری و کاروانسراهای برون شهری. اما کاروانسراهای قدیمی ایران در دو منطقه کوهستانی و کرانه های پست خلیج فارس قرار داشتند. این کاروانسراها که اغلب حیاط بزرگی هم داشتند، به اشکال مدور، چند ضلعی، دو ایوانی، چهار ایوانی و کاروانسراهایی با تالار ستون دار ساخته می شدند.
پلان کاروانسراها هم معمولاً مربع یا مستطیل شکل بودند، با یک ورودی برجسته عظیم و بلند، و بدون نقش، با دیوارهایی که گاهی اوقات بادگیرهایی در انتهای آن تعبیه می شد. تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در ادوار مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و ... داشت. اما هر چه بود، اساس معماری آنها، مانند سایر بناها، تابع شیوه، سنت و سبک رایج زمان بوده است. به این ترتیب میتوان ادعا کرد که کاروانسراهای پیش از اسلام هم تابع شیوه معماری زمان بوده و معماری خاصی نداشته اند. شیوه معماری، محل و منطقه، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد این گونه بناها داشته است.
کاروانسراهای قدیمی ایران در دو منطقه کوهستانی و کرانه های پست خلیج فارس قرار داشتند. این کاروانسراها که اغلب حیاط بزرگی هم داشتند، به اشکال مدور، چند ضلعی، دو ایوانی، چهار ایوانی و کاروانسراهایی با تالار ستون دار ساخته می شدند
در کاروانسراها اتاقهای مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته میشد و پشت آنها اصطبل قرار داشت که درب ورودی اصطبلها در چهار گوشه داخلی بنا قرار گرفته بود و گاهی در ایوان ورودی حیاط باز میشده است.
با این حال، در دوره صفوی طرح معماری کاروانسراها متنوع شد و علاوه بر کاروانسراهای چهار ایوانی نوع کوهستانی، مدور، هشت ضلعی و کویری هم بر طبق موقعیت جغرافیائی و مکانی احداث شد. در دورههای زندیه، افشاریه و قاجاریه احداث کاروانسراها به شیوه گذشته ادامه پیدا کرد تا این که کم کم ساخت آنها متوقف شد تا بناهای مدرن تر جایگزین آنها شوند.
از دوره صفویه تا قاجاریه، طرح و نقشه کاروانسراها عموما از نوع چهار ایوانی بود و از لحاظ مصالح ساختمانی هم بر خلاف دوره متقدم که از آجر و سنگ استفاده می شد، بیشتر بناهای دوران های بعدی از خشت ساخته می شدند.
آثاری که از کاروانسراهای کهن به دست آمده نشان میدهد که اتاقهائی برای نگهبانان، کاروانسرادار یا مامورین ساخته میشده است. ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها عموما دوطبقه بودند.
در دو طرف دروازه ورودی داخل کاروانسرا هم معمولا اتاقهائی برای پاسداران و کاروانسرادارساخته می شد. این در حالی بود که معمولا هر کاروانسرا چاه آب و آب انباری اختصاصی داشت که گاهی در وسط کاروانسرا و در جایی خارج از محوطه ساخته می شدند تا آب مورد نیاز مسافران را تامین کنند.
در دوره اسلامی، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک و تنوع نقشهها به اوج شکوفائـی رسید و در مسیر شهرها و روستا ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهـری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، با ویژگیهای متفاوت کاربری احداث شدند.
جالب تر از همه این که در بسیاری از کاروانسراها بخصوص از دوره صفویه به بعد، بخاری دیواری یا مکانی برای بر افروختن آتش تعبیه شده است. بخاریهای دیواری یا در اتاقها ساخته میشدند یا در محلهای سر پوشیده. اهمیت این بخاری ها در کاروانسراهای نوع کوهستانی به حدی بود که محل وسیعی را برای قرار دادن آتش و بخاری انتخاب میکردند.
مصالح ساختمانی اصلی بنای کاروانسراها در ایران از سنگ و آجر بوده است، در بعضی موارد سنگ ها کاملاً استادانه تراش داده میشده و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگهای نتراشیده استفاده میکردند. بامها هم اکثراً مسطح و با شیب کم ساخته میشدند و در قسمتهائی که اتاقهای بزرگ دارند سقفها شکل قوسی دارند. آب باران بوسیله ناودانهائی که در روی دیوار خارجی کاروانسرا ساخته میشد به بیرون از کاروانسرا هدایت میشد.
در دوره اسلامی، معماری کاروانسراهـا از دیدگاه سبک و تنوع نقشهها به اوج شکوفائـی رسید و در مسیر شهرها و روستا ومعابر کوهستانی و نـواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهـری و در مراکز اقتصادی و راسته بازارها، با ویژگیهای متفاوت کاربری احداث شدند. نمـونـههای بسیار زیبـا وجالب تـوجه از معماری این گونه بـناها که در سرزمین پـهناور ما از کرانههای رود ارس تـا سـواحل خلیج فارس بـه یـادگـار مـانـده، مـعـرف ذوق هنـری و مـهارت مـعـمـاران، بنـایـان واستادکارانی است که در ادوار مختـلف و با توجه به نیازهای گونـاگون، باعلاقه فـراوان در طریق تحول، تکامل، زیبـائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.