قلعه سالار محتشم شهرستان خمین

قلعه سالار محتشم میرزاعلی خان کمره ای در داخل خمین قرار دارد و در زمان ساخت و استفاده اولیه، در محله سرسبز و خرم و در میان باغهای خمین واقع بوده است اما بعدها به ویژه در طی بیست سال اخیر با توسعه محیط نامبرده دستخوش تغییر و تحول گردیده است.

میرزا علی خان کمره ای ملقب به سالار محتشم فرزند علی قلی خان سرهنگ است و علی قلی خان مدتی رئیس فوج کمره بوده و نیای بزرگ این طایفه به آلوئیم می رسد. وی از صاحب منصبان دوره قاجار بوده که به جهت پیروزی های نظامی و ایجاد امنیت در سرحدات کشور و نیز به واسطه پایداری در مقابل قوای روسی از طرف دولت وقت و احمدشاه قاجار در سال 1332 هـ ق و به پیشنهاد علاءالسلطنه وزیر داخله وقت ملقب به سالار محتشم می شود.

تاریخچه:
در جنگ جهانی اول که قوای روسیه از شمال و قوای عثمانی از سمت غرب به پیشروی در خاک ایران مشغول بودند. میرزاعلی خان سالار محتشم فرماندهی قوای پیاده نظام فوج کمره و برادرش غلامحسین خان (حاج جلال لشگر) فرماندهی قوای سواره نظام فوج کمره را بر عهده داشته اند و این دوموفق می شوند نیروهای اشغالگر روسی را تا مرز بروجرد و ملایر عقب براننداز ویژگی های ذوقی میرزاعلی خان نقل است که خاطرات روزانة خود را در دفتری ثبت می کرده و همچنین به موسیقی به خصوص زدن تار و ویولون علاقه خاصی داشته است و در این هنر شاگرد میرزاحسن قلی نوازنده معروف آن زمان بوده است و از هنر عکاسی نیز بهره لازم راداشته است در مورد اعتقادات مذهبی او اینکه قلعه و خانه وی محل تجمع دسته های عزاداری در ماه محرم بوده است.
قلعه سالار محتشم از ساخته های اوست که تاریخ ساخت آن، اواخر دوره قاجاریه می رسد قلعه سالار مأمن و پناهگاه مردم هنگام هجوم دزدان و اشرار به شهر بوده است و از نظر سبک معماری تلفیقی از معماری کلاسیک اروپا و معماری سنتی و ایران است.

این بنا در خردادماه سال 1385 توسط اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی تجهیز و مرمت شده و به عنوان اولین موزه شهرستان خمین افتتاح گردید.

موقعیت موزه:
این قلعه در شمال غربی شهر خمین و در محله قدیمی شهر (قلعه ) واقع شده است و شامل یک هزار متر مربع عمارتهای اشرافی و بزرگ در درون یک باغ است تنها عنصری که با (سرا قلعه ) بیت امام قابل مقایسه است همین سرای قلعه سالار محتشم است این قلعه یک پدیده شاخص در مجموعه شهر بوده و دیوارهای بلند و سردر با شکوه و جالب توجهی دارد سابقه کارکرد حکومتی این قلعه ظاهراً خیلی بیشتر از بیت امام است ولی برخی خصوصیات آن مثل مشرف نبودن به شهر و دوری نسبی آن از مراکز اصلی شهر معایبی برای این مرکز حکومتی است وجه تشابه این دو قلعه آن است که در مجاورت هر دوی آنها کوچه های بن بست و واحدهای همبستگی متعددی وجود داشته که آنها نیز قلعه ای نفوذناپذیر بوده اند.
در این خانه ها مردم عادی و بی بضاعت زندگی می کرده اند اصطلاحاً این قلعه ها را می توان (محله قلعه) نامید.

مشخصات ساختمان قلعه:
قلعه سالار محتشم از دو طبقه ساخته شده و از نوع ساختمان های ایوان داراست مصالح ساختمانی عبارتند از کاشی، سنگ، آجر، چوب، گل، خشت، گچ و آهک می باشد و یک ایوان سراسری اولین بخش از ساختمان طبقه هم کف را تشکیل می دهد ستونهای آجری این ایوان نسبت به ایوان طبقه دوم، کوتاه و ضخیم تر
می باشد تا بتوانند بار و سنگینی طبقه دوم ساختمان را زودتر و آسانتر به پایه ها منتقل کنند این ستونها دارای طاقهای هلالی عریض بوده که در پیشانی آنها جهت تزیین، تصویر و شکلهایی نظیر یک بشقاب که در آن سه انار وجود دارد گل، شاخه درخت، برگهای گیاهان و نیز پرندگان که آنها را از تراشکاری آجر و نیز آجرهای قالبی بسیار ظریف به وجود آورده اند بیشتر این تزیینات آجری با کاشیهای رنگارنگ خرده ای تلفیق یافته بود که به مرور زمان و بی توجهی اکثر کاشیها از بین رفته است.

در این طبقه در سمت غرب یک حوضخانه وجود دارد که دارای چهار ورودی بوده و فعلاً یکی از آنها باز است از مختصات این حوضخانه سقف تخت آن است، محور طول و عرض این حوضخانه حدود 50/8× 50/7 است.

ویژگی های منحصر بفرد موزه:
قلعه سالار محتشم یکی از عمارتهای نادر ایران محسوب می شود که 170 سال پیش دارای سیستم
برق کشی بوده که تاکنون منبع تامین نیروی برقی این سیستم مشخص نشده است قلعه سالار محتشم دارای عکاسخانه اختصاصی هم بوده و اکنون عکسهای بسیاری از این قلعه به جا مانده که علاوه بر ارزش هنری از نظر شناخت تاریخ خمین نیز حائز اهمیت است.
عنصر قابل توجهی که در حیاط قلعه به چشم می خورد حوضی است که به صورت دو لنگه با طرحی کاملاً اروپایی در راستای شرقی – غربی ساخته شده است طرح این حوض هندسی نامنظم می باشد شکل و ساختار این حوض یکی از خصایص منحصر به فرد این بنا محسوب می شود دور چین این حوض طوری طراحی شده است که بتوان گلدانهایی را در دور تا دور آن قرارداد و با تلفیق این دو عنصر یعنی آب و گل یک فضای بصری و عرفانی زیبایی را به وجود آورد شکل کلی حوض بر خلاف حوضهای ایرانی که حالت سکون را تداعی می کنند دارای جهت و القاء کننده یک نوع حرکت بصری قوی از طرف بنا به سوی محیط و باغچه های درون حیاط است. طبق گفته ساکنین محل نوادگان سالار محتشم آب حوض ساکن نبوده بلکه این حوض توسط کانال آبی که از ضلع غربی وارد حیاط پر شده و توسط همان کانال از ضلع شرقی حوض خارج می شده است و به بیان دیگر آب حوض مدام در جریان بوده است و این خود از خصایص شاخص این حوض می باشد. در حال حاضر اثری از جوی آب در محوطه حیاط دیده نمی شود اما اثر آن در خارج از بنا، پشت دیوار غربی دیده می شود. ساختار حوض از آجر و ملاط ماسه آهک با اندود ساروج می باشد نکته قابل توجه این که محوطه سازی حیاط تلفیقی از سبک ایرانی و اروپایی است. در قسمت جنوبی حوض طرح باغچه ها به سبک باغهای ایرانی است یعنی تشکیل شده از دو راهرو متقاطع صلیبی شکل است که چهار باغچه در گوشه های آن قرار دارد که اصطلاحاً چهار باغ نامیده می شود. در ضلع شمالی حوض حد فاصل حوض و بنای اصلی سبک باغچه سازی متفاوت بوده و به سبک اروپایی ساخته شده است و تشکیل شده از چند قطعه مجزاست که در کل شکل قلب را تداعی می کند.

از دیگر خصیصه های شاخص عمارت سالارمحتشم دیوارهای محاطی حیاط است این دیوارها با سبکی معروف به زین اسبی ساخته شده اند به این صورت که شکل دیوارها تداعی گر زین اسب است که به صورت ریتمیک به دنبال هم تکرار شده اند و در حد فاصل این زین اسبی ها یک لغاز آجری قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام دیوار، یکنواختی را از دیوارها گرفته و منظره آجری زیبایی را القاء می کند به گفته ساکنین محل و طبق شواهد موجود در وسط هر کدام از زین اسبی ها و همچنین بالای هر یک از لغازها ستونکهای آجری قرار داشته که روی آنها مجسمه های گچی با اشکال برگرفته از هنر مجسمه سازی غربی قرار داشته است البته به دلیل گذشت زمان و فرسودگی مصالح و همچنین تعمیر و بازسازی قسمت فوقانی دیوار اطراف حیاط تمامی این مجسمه ها از بین رفته اند و اثری از آنها بر جا نمانده است.

همچنین مقابل ساختمان یک فضای سر پوشیده از چوب و حلبی دیده می شود که بر فراز آن یک بادنما نصب شده است و هنوز هم آثاری از آن باقی مانده است. در اطراف و زیر همین فضای سرپوشیده آینه هایی تعبیه شده بود که در شبهای مهتابی نور را به داخل ساختمان منعکس می داده است.

از دیگر موارد خاص که در این موزه وجود دارد به نمایش درآمدن پیکره هایی است که نمایانگر چند رسم قدیمی استان مرکزی همچون شب چله، کردعلی به کوه و کوسه ناقالدی می باشد.

نوع موزه : مردم شناسی

تاریخ تأسیس : 20 / 3 / 1383

مکان موزه : قلعه سالار محتشم خمین

دوره تاریخی بنا : قاجار

آثار موزه شامل : ابزار و لوازم معیشتی مردم خمین و مولاژهای مربوط به سنگ نگاره های تیمره

ساعت کار موزه : 8-20

روز تعطیل موزه : دوشنبه