گرگان؛ خط ممتد تاریخ
محلی‌های شهر گرگان می‌گویند صبح‌های دوشنبه نوری سبز از طرف کربلای معلی تمام حاشیه امامزاده‌ای قدیمی در میان این شهر را فرا می‌گرفت سپس این نور به سمت مشهد سیر می‌کرد. حالا و با گذشت چندین دهه از این اتفاق هنوز نام امامزاده نور بخشی از خاطرات امروزی و دیروزی مردم این شهر شده است.
امامزاده اسحاق نور که در خیابان سرچشمه گرگان واقع شده، بنایی متعلق به قرن 9 هجری قمری است که جدا از بحث زیارتی بودنش، از اماکن تاریخی شهر گرگان به شمار می‌رود که هر روزه میزبان بسیاری از مردم است.
گرگان شاید در ذهن کمتر کسی به عنوان شهری تاریخی و دارای سوابق فرهنگی ریشه‌دار در تاریخ باستان و حتی معاصر جلوه کند، اما این شهر در واقع یکی از شهرهای تاریخی کشورمان است که با توجه به آن‌که در شاهراه برخی از رویداد‌های مهم تاریخی نیز قرار گرفته است از آن به عنوان شهری نامدار و البته تاریخی یاد می‌شود.
اگر از ریشه هنر و معماری سلجوقی و حتی ساسانی در این شهر بگذریم، اما بیشتر بافت معماری قدیمی شهر تاریخی گرگان به دوره قاجاریه و پهلوی برمی‌گردد. بافت تاریخی گرگان اما بافتی یکپارچه و حدود 100 هکتاری است که از آن به عنوان شهری استخوان‌دار در میان دیگر شهرهای کشورمان که دارای بافت تاریخی هستند یاد می‌شود.
گرگان؛ خط ممتد تاریخ
در بافت تاریخی این شهر 3 تکیه تاریخی متعلق به دوره پهلوی وجود دارد که هریک در جای خود قابل تامل است، اما از این مهم نمی‌توان غافل شد که معماری دوره سلجوقی حرف‌های زیادی در گرگان برای به زبان آوردن دارد. معماری در دوره سلجوقیان در ایران و بخصوص در گرگان رونقی تازه گرفت تا این دوره را بتوان دوره‌ای طلایی در هنر معماری ایران و حتی این شهر برشمرد.
ساخت و ساز بنا‌ها در دوره سلجوقی به شیوه‌ای باورنکردنی از استحکام متفاوت‌تری نسبت به دوره‌های قبلی خویش بهره‌مندند و البته زیبایی‌های هنری نیز بخشی لاینفک از معماری دوره سلجوقی است.
برخی از مورخان معتقدند که وجود وزیری دانشمند چون خواجه نظام‌الملک در دستگاه حکومتی سلجوقیان باعث رونق صنایع و فنون شد. وی مدارس زیادی در شهرهای بغداد، نیشابور، مرو، ری و جرجان تاسیس کرد و تقریبا از همین زمان بود که مدارس از مساجد جدا می‌شدند. مدارسی که در زمان صدارت خواجه نظام‌الملک به وجود آمد اغلب چهار ایوانی است.
مسجد جامع گرگان
مسجد جامع گرگان یکی از بناهای تاریخی این شهر است که در کنار بازار اصلی نعلبندان شهر قرار دارد. باستانشناسان عمر تاریخی این مسجد را به دوره سلجوقیان نسبت داده‌اند. دلیل این ادعا مناره‌های کم‌نظیر این مسجد تاریخی است که به صورت کروی ساخته شده‌اند.
گرگان؛ خط ممتد تاریخ
مناره‌های مساجد دوره سلجوقی کروی است که روی آن کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد. این شیوه معماری روشی منحصر به فرد در تاریخ معماری ایران است که نمونه آن در مسجدسازی‌های دوره خوارزمشاهیان نیز دیده می‌شود.
مورخان ساخت مسجد جامع گرگان را به سال 804 هجری قمری نسبت داده‌اند. مسجد جامع گرگان که با شماره 181 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است شاهکاری است که در عصر درخشان معماری ایران (دوره سلجوقیان) بنا گردید. اکنون از نشانه‌های سلجوقی بودن این بنای معروف در بافت تاریخی گرگان فقط مناره آجری آن که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی است باقی مانده است و بس.
البته وجه تمایز این مسجد منبر چوبی مسجد هشت پله‌ای آن است که منبت‌کاری و با قاب شیشه‌ای پوشانده شده است. این منبر دارای 2 کتیبه است که تاریخ‌های 1157و 1018هجری بر آن نوشته شده است. طبق کتیبه‌ای که تاریخ 15 شعبان 1018هجری را روی خود دارد، ساختمان مسجد در دوره سلطنت معین‌الدین ابوالقاسم بابر بهادر به وسیله باباحسین نامی شروع و در عهد شاه‌عباس توسط قطب‌الدین احمدابن ملاعلی استرابادی به اتمام رسیده است.
از کتیبه دیگر که به تاریخ 1157هجری قمری است این نکته دریافت می‌شود که این مسجد در زمان نادرشاه و به دستور حاکم استرآباد (محمدحسین‌خان قاجار) به سرپرستی حاجی قربان‌آقا مرمت شده است.
این مسجد پس از زلزله شدید سال 1303خورشیدی دوباره مرمت گردید. مرمت این مسجد در سال‌های اخیر رونقی دوباره گرفت تا به عنوان یکی از بناهای تاریخی احیاشده زینت این شهر به شمار رود.
گرگان در ذهن کمتر کسی به عنوان شهری تاریخی جلوه کند، اما این شهر
در واقع یکی از شهرهای باستانی ایران است که در شاهراه برخی از رویداد‌های مهم تاریخی نیز قرار گرفته است؛ شهری نامدار و تاریخی!
خانه تاریخی امیر لطفی
خانه امیر لطفی یکی دیگر از بناهای بافت تاریخی گرگان است که در نزدیکی مسجد جامع در محله نعلبندان واقع شده. این بنای 2 طبقه با سازه آجری به صورت کلاه‌فرنگی در درون حیاط مصفایی قرار گرفته است که زیبایی دوچندانی را به این خانه‌ای تاریخی داده است.امیر لطفی یکی از بزرگان گرگان در عهد قاجاریه بوده است که بنا به گفته مسوولان میراث فرهنگی این شهر، خانه‌اش می‌تواند به عنوان نمونه‌ای گویا از معماری قاجاریه در این شهر به نمایش درآید. احیا و مرمت این خانه تاریخی متعلق به دوره قاجار اکنون به پایان رسیده است و تا چندی دیگر در قالب موزه صنایع دستی درهایش به سوی بازدیدکنندگان باز خواهد شد.
دیوار گرگان، تاریخ شمال ایران
وجود دیواری تاریخی در این شهر، یکی دیگر از مواردی که گرگان را در ردیف شهرهای دارای پیشینه کهن در کشورمان قرار می‌دهد است که باعث شده است که گرگان نام و آوازه‌ای جهانی بر خود بگیرد.
گرگان؛ خط ممتد تاریخ
سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز و قزل‌الان (مار سرخ) همه نام‌های این دیوار تدافعی است که در طول تاریخ دستخوش بسیاری از حوادث و رویداد‌ها شده است. این دیوار در موقعیت جغرافیای خاصی قرار گرفته است که شاید دلیل اصلی رویکرد و حضور بسیاری از باستانشناسان داخلی و خارجی موقعیت خاص این دیوار باشد. جالب آن است که در مسیر گذر این دیوار در گرگان محوطه‌های باستانی متعددی وجود دارد که سال‌ها مورد توجه باستانشناسان قرار گرفته است و نشان‌دهنده آن است که در اطراف این دیوار در زمان باستان تمدن‌هایی برای زندگی نیز وجود داشته است.
بسیاری از باستانشناسان در بررسی‌های میدانی خود طول این دیوار را 160 کیلومتر عنوان کرده‌اند که در مقایسه با موارد مشابه در خارج از ایران منحصر به فرد و رویایی به نظر می‌رسد.
آنها معتقدند ابن اسفندیار در تاریخ تبرستان نام این دیوار را فیروزکند نوشت. حمدالله مستوفی در نزهته القلوب این دیوار را اثر فیروز ساسانی می‌داند، اما از زمانی‌که جهانگردان اروپایی در قرون 16و17 میلادی به ایران مسافرت کرده‌اند نام اسکندر به آن اضافه شد.
در قرون اخیر باستان‌شناس معروف آلمانی اشمیت، با بررسی هوایی که در این منطقه انجام داد طول آن را 170 کیلومتر و زمان احداث آن را بین حمله اسکندر و اوایل اسلام دانست. رابینو دیگر باستان‌شناس معروف جهانی نیز در کتاب مازندران و استرآباد آن را بنای اسکندر می‌داند که در دوره انوشیروان تجدید بنا گردید. از سویی دیگر پروفسور ارنه سوئدی تاریخ بنای آن را تا زمان ساسانیان می‌داند و ریچارد فرای نیز در مقاله سیستم دفاعی عهد ساسانیان، بنیاد این دیوار را به انوشیروان نسبت می‌دهد.
عده ای از باستان شناسان معتقدند از آنجا که هجوم قبایل وحشی مثل سکاها
به شمال ایران در دوره اشکانی بخصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود،
برای دفاع از هجوم این قبایل دیوار دفاعی گرگان ساخته شد
تمدن های کهن گرگان
محوطه‌های باستانی اطراف این دیوار معرف نوع خاصی از نگاه مردمان باستان ساکن شمال ایران به نوع و سبک زندگی در این منطقه است که در جای خود تعجب بسیاری از باستانشناسان را به خود جلب کرده است. محوطه‌های تاریخی مانند قره شیخ تپه، ملاعلی تپه، آبادان تپه، ملک علی تپه و قره‌محمد تپه که در قسمت شمالی دیوار واقع شده‌اند و البته کاوش در آنها برای یافتن رازهای جدیدی از این دیوار مرموز و تاریخی ادامه دارد.
در کاوش‌های انجام گرفته در حاشیه این دیوار اشیای تاریخی متعددی به دست آمده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به سفال‌های خاکستری دوره اشکانی و سفال‌های قرمز دوره ساسانی اشاره کرد. کشف اشیای باستانی در این منطقه آنقدر زیاد بوده است که در برخی از نقاط حایل این دیوار تکه‌های سفالینه‌های تاریخی را بدون هیچ کاوشی روی زمین می‌توان مشاهده کرد.
باستانشناسان پس از بررسی در نقاط مختلف این دیوار متوجه نکته خاصی در مورد این دیوار تاریخی شدند که در امتداد این دیوار نشان می‌داد که در ساخت این دیوار علاوه بر آجر، خشت نیز به کار رفته است و علاوه بر آن به نظر می‌رسد که احداث دیوار با سرعت و شاید تحت فشار حکومت انجام گرفته است. این نکته یعنی سرعت در احداث این دیوار یکی از رمز و رموزی است که دلایل ساخت این دیوار را در پرده‌ای از ابهام قرار داده است.
از سویی اطلاعاتی که در مورد رموز این دیوار تاریخی از سوی دانشمندان و باستانشناسان روسی به دست آمد نشان داد که این دیوار می‌توانسته به عنوان دیواری دفاعی که در دوره اشکانیان مورد استفاده قرار گرفته کارکرد داشته باشد.
آنها با مطالعاتی که روی تغییرات آب دریای خزر در قسمت شرق آن انجام داده‌اند به این نتیجه رسیدند که به دلیل آن‌که در دوره ساسانی آب دریای خزر بالا بوده است ایجاد ساختمان دیوار دفاعی توجیهی غیرعلمی داشته است. اما این روند در حدود سال 200ق.م تا 300م تغییر کرد تا سطح آب دریای خزر در سطح کنونی قرار گیرد تا دلیلی منطقی برای ساخت این دیوار به دست بیاید. آنها معتقد بودند که این دیوار در دوران حکمرانی مهرداد دوم (87 ـ123ق.م) ساخته شده و البته در دوره ساسانی بازسازی و تعمیر گردیده است.
در بخش دیگری از این بررسی‌ها آمده است: «از آنجا که هجوم قبایل وحشی مثل سکاها به شمال ایران در دوره اشکانی بخصوص در زمان مهرداد دوم آغاز شده بود، برای دفاع از هجوم این قبایل دیوار دفاعی گرگان ساخته شد.»
استان گرگان