برج گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که در شهر گنبد کاووس ، در سه کیلومتری شهر قدیم جرجان دراستان گلستان قرار دارد. گنبد قابوس یا میل گنبد که بلندترین برج تمام آجری جهان به شمار می آید بر فراز تپه ای خاکی که قریب پانزده متر از سطح زمین بلندتر است درسال (۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر بنا گردیده است.
جرجان در قرن ۱۰ میلادی (عصر زیاریان) یکی از ولایت های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر اشتهار داشت، مثل شمس المعالی قابوس وشمگیر که ابن سینا را به دربار خود خواند.
برج گنبد قابوس از زیباترین و باشکوه ترین بناهای اوایل دوره اسلامی است که علیرغم استفاده بسیار کم از عناصر تزیینی در آن، دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیباست.
با احتساب ارتفاع تپه، برج گنبد قابوس حدود 70 متر از سطح زمین های اطراف مرتفع تر است که این موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است.
بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که در نهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است.
مشخصات بنا
گنبد قابوس شامل ۲ قسمت است:
- پی یا پای بست بنا و بدنه
- گنبد مخروطی
پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است . درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است . بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترک ( دندانه نود درجه ) می باشد ( همانند ستاره ده پر ) این ترک ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند ، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می یابد و میان این ترک ها با کوهه ای آجری پر شده است ( به جز درب ورودی ) راس این ترکه ها به اندازه یک متر و سی چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند . قطر داخلی گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده ترک ها به طول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از راس ترک ها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر می باشد ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در ارتفاع 37 متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می کند . این گنبد که با آجر های مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده است دو پوسته است .
گنبد درونی مانند گنبد های خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار ، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است در بدنه شرقی روزنه ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتی متر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است . در ضلع جنوبی آن یک ورودی می باشد که 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد . در درون طاق هلالی سر در آن ، مقرنسی است که به نظر می رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزیینات معماری و گچ بری است . شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می باشد که به تدریج تکمیل شده است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنس ها چنین نوشته است :
بالای در ، داخل هلال مدخل گیلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می باشد و این یکی از نمونه های تزیینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است ؟ در ردیف کتیبه صوفی به صورت کمربند وار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند . برجسته و خوانا می باشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر .
متن کتیبه ها
متن کتیبه های سازه چنین است:
- بسم الله الرحمن الرحیم
- هذ القصر العالی
- الامیر شمس المعالی
- الامیر ابن الامیر
- قابوس بن وشمگیر
- امر به نبایه فی حیاتی
- سنه سبع و خمسین و ثلثماته قمریه
- و سنه خمس و سبعین و ثلثماته
- برگردان:
- به نام خداوند بخشنده مهربان
- این است کاخ باشکوه
- امیر شمس معالی
- امیر پسر امیر
- قابوس فرزند وشمگیر
- فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش
- سال سیصد و نود و هفت قمری
-
و سال سیصد و هفتاد و پنج (یزدگردی)
برج گنبد قابوس این بنای تاریخی و باشکوه از دیدنی های شهر گنبد کاووس در میان پارکی بزرگ و زیبا جای گرفته و از کیلومتر های دور نظر هر بیننده ای را به خود جلب کرده و در گذشته هادی و راهبر مسافرینی بوده که از این سرزمین عبور می کرده اند.بلندترین برج آجری جهان در طول سال از جمله نوروز رکوردار جذب گردشگر بوده و شمار زیادی از علاقمندان به میراث تاریخی و فرهنگی را به خود جذب کرده است.
برج گنبد قابوس در اجلاس سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی ثبت گردید.
استان گرگان