گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دارد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به شمار می رود. شهر سلطانیه پایتخت آن زمان ایلخانیان بود و ساخت گنبد سلطانیه به دستور الجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده در سال ۷۰۲ هجری قمری آغاز و طی 10 سال ( در سال ۷۱۲ هجری قمری ) به اتمام رسید.

بعضی از تاریخ نویسان نوشته اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که اجساد ایمه اول و سوم شیعیان یعنی علی و حسین را از آرامگاهای خود به آنجا منتقل کند ولی به علت خوابی که دید از این عمل منصرف شد.

دالان های تو در تویی در سردابه گنبد سلطانیه موجود است که حدس زده می شود برای اجرای مراسم خاصی به کار می رفته است. حتی حدس می زنند که سلطان محمد خدابنده پس از مدتی از اسلام روی برگردانده و دوباره به اصل خود برگشته و شمن شده و این دالان ها و فضاها برای اجرای مراسم مذهبی خاص پس از مرگ وی بوده است. البته جسد وی نیز به جای دفن در سردابه، در کوه های اطراف دفن شده است.

گنبد سلطانیه، بزرگترین گنبد آجری جهان که از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می شود، گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می آید.

گنبد سلطانیه بنایی است هشت ضلعی که طول هر ضلع آن ۸۰ گز است. بدنه اصلی گنبد سلطانیه و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روکش کاشی های فیروزه ای و لاجوردی و به شیوه معرق کاری تزیین شده است.

پلان بنا در رقوم همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربتخانه و سردابه تشکیل شده است.

گنبد سلطانیه نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمی توان نمونه ای قدیمی تر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد 160 سانتی متر و فضای خالی بین دو پوسته 60 سانتی متر است.

در زوایای اضلاع 8 ضلعی در طبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه، هشت مناره تعبیه شده است.

دومین فضای آرامگاه اولجایتو، فضای تربتخانه است که به شکل مستطیل با طول ضلع 60/17 متر و عرض 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر، محراب مجموعه را در خود جای داده است.

سردابه سومین فضای گنبد سلطانیه است که ورودی آن در ایوان جنوبی تربتخانه قرار دارد. در وسط آن محل قبر و در طرفین آن دو فضای کوچک وجود دارد.

گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچ بری، کاشی کاری، کتیبه نویسی، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی، در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است.تزیینات گچ بری در سقف ایوان های 24 گانه طبقه دوم بنا، از زیباترین نمونه های گچ بری در بناهای اسلامی به شمار می آید.

در آرامگاه سلطانیه، برای نخستین بار در تاریخ معماری اسلامی، در سطح پیچیده و مفصل از هنر کاشی کاری استفاده شده است.

مقید بودن مسلمانان به تشخیص دقیق زمان برای انجام مراسم مذهبی را می توان سبب ایجاد ساعت آفتابی در اسکلتگنبد سلطانیه دانست ، باین طریق اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است ، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد مبین ساعت و نور پنجره های کوچک حدود دقیقه را مشخص می ساخت ، به احتمالی طرح هشت ضلعی بنایگنبد سلطانیه نیز به خاطر ایجاد چنین ساعتی بوده است .

از جمله مهمترین آثاری که به تقلید از گنبد سلطانیه پدید آمده، می توان از گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره در شهر فلورانس نام برد که بیش از صد سال بعد از آن ساخته شده است.

گنبد و شهر سلطانیه در سال 2005 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.